PLUS
Ιούνιος του 1453. Στις 21 του μηνός, ο Μωάμεθ ο Β΄, πορθητής πια της Κωνσταντινούπολης, μαζί με την αυλή του εγκαταλείπουν την κατακτημένη πόλη για την Αδριανούπολη. Η Πόλη πίσω του είναι πλέον μισοερειπωμένη, άδεια, έρημη και μαυρισμένη σαν από πυρκαγιά και παράξενα σιωπηλή.
Του ΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ
«Τι πόλη παραδώσαμε;»
Όπου έχουν περάσει οι στρατιώτες του υπάρχει ερήμωση. Οι εκκλησίες όλες σχεδόν έχουν βεβηλωθεί και απογυμνωθεί. Τα σπίτια δεν είναι κατοικίσιμα και τα καταστήματα και οι αποθήκες χάσκουν παραμορφωμένα και γυμνά. Ο ίδιος ο σουλτάνος καθώς περνά μέσα από τους δρόμους συγκινείται μέχρι δακρύων. «Τι πόλη παραδώσαμε στη λεηλασία και τη καταστροφή;» μουρμούρισε.
Οι πολυπληθείς συνοικίες κατά μήκος της κεντρικής ράχης, οι εμπορικές συνοικίες κατά μήκος του ανατολικού μισού στον Κεράτιο Κόλπο, το παλάτι των Βλαχερνών και τα κοντινά σπίτια των ευγενών, όπως και τα παλαιότερα παλάτια και οι εκκλησίες κοντά στον Ιππόδρομο, όλα είχαν υποστεί ζημιές από τη φρικαλέα τριήμερη αρπαγή των στρατευμάτων του σουλτάνου.
Λιγοστοί χώροι λατρείας
Σε μια πόλη η οποία είχε καταληφθεί εξ εφόδου (που δεν είχε παραδοθεί δηλαδή), σύμφωνα με τους κανόνες των Οθωμανών της εποχής, κανένας χώρος λατρείας δεν θα μπορούσε να αφεθεί στους χριστιανούς κατοίκους. Λίγες μόνον εκκλησίες γλίτωσαν τη βεβήλωση και τη λεηλασία, καθόσον μόλις έγινε γνωστό πως οι Οθωμανοί είχαν περάσει μέσα από τα τείχη, οι τοπικοί άρχοντες κάποιων περιοχών παραδόθηκαν στους κατακτητές και εξασφάλισαν προστασία από τη λεηλασία.
Επίσης, με ένα θαυματουργικό, θα μπορούσε να πει κανείς, τρόπο η μεγάλη μητρόπολη των Αγίων Αποστόλων, η δεύτερη σε μέγεθος και ιερότητα εκκλησία της πόλης, γλίτωσε τη λεηλασία με τον θησαυρό της ανέπαφο. Προφανώς, ο Μωάμεθ είχε ήδη αποφασίσει να τη διαφυλάξει για τους χριστιανούς υπηκόους του, εφόσον είχε πάρει την εκκλησία της Αγίας Σοφίας και γι’ αυτόν τον λόγο έστειλε αμέσως φρουρούς να την προστατεύσουν.
Ο μεταγενέστεροι σουλτάνοι όμως δεν ήταν το ίδιο διαλλακτικοί προς τους χριστιανούς όπως ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής, ο οποίος έβλεπε τον εαυτό του ως διάδοχο των Βυζαντινών αυτοκρατόρων και ήθελε να δείξει πως θεωρούσε τους Έλληνες χριστιανούς πιστούς υπηκόους του, όπως και τους Τούρκους, και πήραν τις εκκλησίες τους τη μία μετά την άλλη.
Επίσημα ο κατακτητής αποφάσισε μόνον τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί.
Σε άλλα σημεία της πόλης, με εξαίρεση τις προστατευμένες περιφέρειες του Πετρίου και του Φαναριού, του Στουδίου και των Ψαμαθείων, οι χριστιανοί έχασαν τις εκκλησίες τους.
Σχεδόν όλες είχαν λεηλατηθεί πλήρως και βεβηλωθεί και οι συνοικίες στις οποίες βρισκόταν είχαν ερημωθεί.
Κάθε προσπάθεια αναστήλωσης και νέου καθαγιασμού έμοιαζε άσκοπη, ακόμη και αν είχε δοθεί άδεια. Για τους χριστιανούς ήταν ήδη αρκετό ότι ορισμένες εκκλησίες είχαν αφεθεί στη διάθεσή τους, γεγονός που στα κατοπινά χρόνια προβλημάτισε αρκετά τους Τούρκους νομικούς, που δεν μπορούσαν να καταλάβουν γιατί σε μια πόλη που είχε καταληφθεί εξ εφόδου οι ηττημένοι μπόρεσαν και διατήρησαν δικούς τους χώρους λατρείας.
Επρόκειτο όμως για έναν διακανονισμό που εξυπηρετούσε τον κατακτητή σουλτάνο, καθώς αποφάσισε σε ποιες συνοικίες θα μπορούσαν να μένουν οι χριστιανοί υπήκοοί του στην Πόλη, και σε αυτές θα έπρεπε να είχαν κτίρια για να συνεχίσουν τη λατρεία τους.
Αλλά με το πέρασμα του χρόνου ο διακανονισμός αυτός ξεχάστηκε και οι Τούρκοι πήραν από τους χριστιανούς τις παλιές χριστιανικές εκκλησίες, τη μία μετά την άλλη, για να τις μετατρέψουν σε τζαμιά. Μέχρι τον δέκατο όγδοο αιώνα μόνο τρεις βυζαντινοί ναοί παρέμεναν στα χέρια των χριστιανών, η εκκλησία της Παναγίας Μουχλιώτισσας, που είναι γνωστή ως Παναγία των Μογγόλων, στα τουρκικά Kanlı Kilise (η ματωμένη εκκλησία), που διασώθηκε με ειδικό διάταγμα του Πορθητή στον ευνοούμενο αρχιτέκτονά του, τον Έλληνα Χριστόδουλο, και δύο παρεκκλήσια, τόσο μικρά ώστε να παραβλέπονται, ο Άγιος Δημήτριος του Καναβού και ο Άγιος Γεώργιος των Κυπαρισσίων.
Η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων εγκαταλείφθηκε από τον πατριάρχη Γεννάδιο (τον πρώτο μετά την Άλωση) επειδή ήταν σε κακή κατάσταση και βρισκόταν σε μια περιοχή που ενοχλούσε τους Τούρκους εγκατεστημένους κατοίκους της. Μάλιστα, το καλοκαίρι του 1454 βρέθηκε στην αυλή της μία σορός Τούρκου, γεγονός που δικαιολογούσε την εκδήλωση εχθρικών διαμαρτυριών, και έτσι ο Γεννάδιος ζήτησε να μεταφερθεί η έδρα του Πατριαρχείου στο Φανάρι στο γυναικείο μοναστήρι της Παμμακάριστου, η εκκλησία του οποίου παρέμεινε ως έδρα του Πατριαρχείου για περισσότερο από έναν αιώνα. Το 1602, ο σουλτάνος Μουράτ Γ΄ μετέτρεψε την Παμμακάριστο σε μουσουλμανικό τέμενος και το ονόμασε «Φετχιέ Τζαμί».
Για τις ανάγκες της προσευχής, κατεδαφίστηκαν οι περισσότεροι εσωτερικοί τοίχοι, προκειμένου να δημιουργηθεί μεγαλύτερος χώρος.
Το συγκρότημα, το οποίο είχε παραμεληθεί, αποκαταστάθηκε το 1949 από το Βυζαντινό Ινστιτούτο Αμερικής και το Dumbarton Oaks, που το επανέφεραν στην αρχική λαμπρότητά του. Τότε ήλθαν στο φως άριστης τέχνης ενδιαφέροντα μωσαϊκά, μεταξύ των οποίων και η λεγόμενη «Δέηση». Επίσης, στο τέμενος έγιναν και πολλές εργασίες και παρεμβάσεις αρχιτεκτονικής υποστήριξης και συντήρησης. Σήμερα, ο κυρίως ναός λειτουργεί ως τέμενος, ενώ το παρεκκλήσιο με τα εξαιρετικά μωσαϊκά έχει μετατραπεί σε μουσείο.
Η Μονή της Χώρας
Ένας από τους πιο εμβληματικούς ναούς της Πόλης που την ημέρα της Άλωσης του 1453 υπέστη καταστροφή και λεηλασία ήταν και η Μονή της Χώρας (σ.σ. Μόνη Αγίου Σωτήρος εν τη Xώρα), μια ιστορική εκκλησία, έργο του Θεόδωρου Μετοχίτη (1270-1332), ενός των επιφανέστερων λογίων του 14ου αιώνα, λάτρη και γνώστη της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, Επιστήμης και Τέχνης.
Τα ψηφιδωτά της και οι νωπογραφίες που κοσμούν τη Μονή, αριστουργήματα της Παλαιολόγειας Αναγέννησης, την έκαναν ξεχωριστή, ιδιαίτερα δε με την τοιχογραφία της Αναστάσεως στην αψίδα του ιερού, όπου μαγεύουν το βλέμμα το Άκτιστο Φως, ο αλυσοδεμένος θάνατος και ο Λυτρωτής που τραβά από τα χέρια τον Αδάμ και την Εύα ως εκπροσώπους όλου του ανθρώπινου γένους, τους προπάτορές του.
Όπως είχε παρατηρήσει κάποτε ο Γιώργος Σεφέρης, βλέποντας την εικόνα αυτήν: «Κοίταξε την ένταση στο χέρι του Χριστού! Μοιάζει σαν να βιάζεται να ξεκολλήσει από την κόλαση όλους τους ανθρώπους!». Παραμένει η ωραιότερη απ’ όλες όσες υπάρχουν με το ίδιο θέμα. Πέραν της υψηλής καλλιτεχνικής αξίας της, αποδίδει με ασύλληπτη ακρίβεια την ίδια τη θεολογία του μεγαλύτερου γεγονότος στη συμπαντική ιστορία, μετά την πτώση των πρωτοπλάστων.
Μοναδικά ψηφιδωτά
Τα ψηφιδωτά της Μονής της Χώρας είναι τόσο σημαντικά, που λέγεται πως, ακόμη κι αν χάνονταν τα Ευαγγέλια, μέσα από την τόσο ολοκληρωμένη σειρά των ψηφιδωτών αυτών θα μπορούσαμε να ξαναγράψουμε τα σημαντικότερα σημεία της Καινής Διαθήκης.
Όμως η εκκλησία ήταν ονομαστή και για άλλη μία εικόνα, την εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας, έργο του Ευαγγελιστή Λουκά, και την οποία στον καιρό της πολιορκίας οι χριστιανοί πολιορκημένοι από τους Τούρκους την περιέφεραν στα τείχη για να εμψυχώνουν τους υπερασπιστές της Πόλης. Οι Οθωμανοί, όταν μπήκαν στην Πόλη και επιδόθηκαν στην τριήμερη λεηλασία της, εισέβαλαν και στη Μονή της Χώρας, άρπαξαν την εικόνα της Οδηγήτρας και την κατατεμάχισαν.
Η Μονή της Χώρας λοιπόν, λεηλατημένη λίγο αργότερα από τα γεγονότα της Άλωσης, στα τέλη του 15ου με αρχές του 16ου αι., με εντολή του μεγάλου βεζίρη του σουλτάνου Βαγιαζήτ Β΄ (1481-1512) μετατράπηκε σε τζαμί, γνωστό ως Καριγιέ Τζαμί, με προσθήκη μιναρέ και τα ψηφιδωτά της καλύφθηκαν κάτω από στρώσεις ασβέστη.
Από το 1958 όμως λειτουργούσε σαν μουσείο, όταν δέκα χρόνια πριν από το 1948 άρχισε να αποκαλύπτεται ο μοναδικός της διάκοσμος. Ένα έργο το οποίο ξεκίνησε ο Αμερικανός αρχαιολόγος Τόμας Γουίτμορ, ο ίδιος που με εντολή του Κεμάλ είχε αρχίσει την αποκάλυψη και τη συντήρηση των ψηφιδωτών της Αγίας Σοφίας. Μαζί με τον Πολ Α. Άντεργουντ, από το Βυζαντινό Ινστιτούτο της Αμερικής και το Κέντρο Βυζαντινών Σπουδών του Dumbarton Oaks, χρηματοδότησαν ένα πρόγραμμα αποκατάστασης και αποκάλυψαν το σύνολο του έργου τοιχογραφιών και ψηφιδωτών του βυζαντινού ναού, το συντήρησαν και το δημοσίευσαν και το 1958, και η Μονή της Χώρας άνοιξε στο κοινό ως μουσείο.
Πριν από ένα χρόνο όμως το Ανώτατο Τουρκικό Δικαστήριο με απόφασή του διέταξε τη μετατροπή της Μονής της Χώρας πάλι σε τζαμί, απόφαση η οποία δεν εφαρμόστηκε αμέσως γιατί, ενδεχομένως, όπως αναφέρουν και αρκετά ξένα Μέσα Ενημέρωσης, ο αναμενόμενος από τον Ερντογάν αντίκτυπος στο εσωτερικό της χώρας του και η προσδοκώμενη άνοδος της δημοτικότητάς του δεν θα ήταν τόσο μεγάλα όσο με την Αγία Σοφία, η οποία θεώρησε ότι πρέπει να προηγηθεί.
Ταύτιση θρησκείας και κράτους
Η «μέθοδος» πάντως ήταν η ίδια και στις δύο περιπτώσεις: Μία προσφυγή στο Ανώτατο Δικαστήριο του «Συνδέσμου Προσφοράς στα Βακούφια, τα Ιστορικά Μνημεία και το Περιβάλλον» κατ’ εντολήν φυσικά του Ερντογάν.
Στη συνέχεια, την απόφαση έλαβε το ίδιο τμήμα του τουρκικού ανώτατου διοικητικού δικαστηρίου που μετέτρεψε την Αγία Σοφία σε τζαμί, και έτσι η Μονή της Χώρας μεταφέρθηκε στη δικαιοδοσία της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων της Τουρκίας.
Το νεοοθωμανικό όραμα του Τούρκου προέδρου για την επιστροφή στην οθωμανική και ισλαμική ταύτιση θρησκείας και κράτους, του din και του devlet, ολοκληρώνεται.
Είναι κοινός τόπος πλέον ότι η μετατροπή των χριστιανικών εκκλησιών σε τζαμιά δεν εξυπηρετεί θρησκευτικές ανάγκες αλλά κυρίως πολιτικές.
Η μετατροπή σε τζαμί ενός μνημείου τόσο σπουδαίου δεν είναι μία ακόμη εχθρική ενέργεια προς τον Χριστιανισμό, προκλητική απέναντι σε ένα μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, αλλά κυρίως απορριπτική του ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας Κεμάλ Ατατούρκ, η αποκαθήλωση του οποίου έχει φθάσει σε σημείο εξευτελισμού.
Εκτός όμως από τα εσωτερικά μηνύματα που μεταδίδει ο Ερντογάν θέλοντας προφανώς να εξευμενίσει τους φανατικούς ισλαμιστές της Κωνσταντινούπολης που αισθάνονται «πικραμένοι» μετά την ήττα τους στις δημοτικές εκλογές με τον θρίαμβο των κεμαλιστών του Ιμάμογλου με το σύνθημα «Η Τουρκία είναι κοσμική και θα παραμείνει κοσμική», ο Τούρκος ηγέτης συνεχίζει -αγνοώντας τη «φρέσκια» Συνθήκη Διακήρυξης Φιλίας και Καλής Γειτονίας που πρόσφατα υπέγραψε στην Αθήνα με τον Έλληνα πρωθυπουργό- την απειλητική στάση της Τουρκίας στη Μεσόγειο και στο Αιγαίο, συμπεριφερόμενος σαν ένας ισλαμιστής τρομοκράτης, όπως αυτοί που τα τελευταία χρόνια παρακολουθούσε ο κόσμος να καταστρέφουν μνημεία σε χώρες σαν τη Συρία.
Μνημεία
Οι Τούρκοι, από τότε που ένας κλάδος τους, οι Σελτζούκοι, εμφανίστηκαν και εγκαταστάθηκαν στη Μικρά Ασία ακριβώς πριν από χίλια χρόνια, είναι καταδικασμένοι να ζουν σε μια χώρα που είναι γεμάτη από πολιτιστικά δημιουργήματα που δεν τους ανήκουν.
Αρχαία λείψανα, διάσπαρτα παντού, που φέρουν επιγραφές σε μια γλώσσα που τους είναι ξένη, δηλαδή στα ελληνικά, με τα χιλιάδες βυζαντινά μνημεία ως πολιτιστικά δημιουργήματα ενός άλλου λαού, μιας άλλης θρησκείας και ενός άλλου πολιτισμού, ξένα για αυτούς.
Όσο και αν προσπαθούν να τα οικειοποιηθούν, βαφτίζοντάς τα κληρονομιά τους -όπως ανέφερε ο Ταγίπ Ερντογάν- μετατρέποντας τις εκκλησίες σε τζαμιά, ασβεστώνοντας τις τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά και αλλάζοντας τα ονόματά τους, ο συμβολισμός τους παραμένει πολύ μεγαλύτερος από όσο μπορούν να διαχειριστούν.
Ο επισκέπτης που έμπαινε στο «μουσείο» της Αγίας Σοφίας και το «μουσείο» της Μονής της Χώρας είχε πλήρη συναίσθηση ότι εισερχόταν σε έναν χριστιανικό ναό, μια ορθόδοξη εκκλησία, έστω και «πρώην», και κάθε προσπάθεια να σβήσει αυτή η μνήμη, να αλλάξει η φύση τους, να γίνουν «δικά τους», πάντα θα πέφτει στο κενό. Οι ακραίοι ισλαμιστές του ISIS απλώς τα κατέστρεφαν. Ο Ερντογάν δεν μπορεί να το κάνει αυτό, παρά μόνο να τα οικειοποιείται.
Η βαθιά, σκοτεινή ισλαμοποίηση στην οποία βυθίζει τη χώρα του ο Ερντογάν δεν επιτρέπει τη λάμψη του φωτός που καταυγάζουν οι θαυμαστές εικόνες που κοσμούν τον ναό. Όπως έχει πει ο Σεφέρης «Στην Παναγιά της Χώρας… Κι εδώ συνέχεια της καταστροφής. Αυτά τα παλιά μνημεία, είναι τα χριστιανικά που αντιπαθούν το περισσότερο…» (Μέρες Ε΄ Τρίτη 27 Σεπτεμβρίου, Πόλη).
Όπως δημοσιεύθηκε στην “ΜΠΑΜ στο ρεπορτάζ” που κυκλοφορεί
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
