PLUS
Η Αγία Σοφία ή όπως είναι ορθότερο, ο Ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας, μπορεί για την Ουνέσκο ή για τον υπόλοιπο κόσμο να είναι ένα μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως είναι τόσα και τόσα άλλα, αλλά για τους Έλληνες είναι ένα μνημείο συνδεδεμένο με την ίδια την Ορθοδοξία και τον ελληνισμό.
Ρεπορτάζ: Νίκος Βασιλειάδης
Γι’ αυτό και μετά την άλωση της Πόλης το 1453 η φαντασία των Ελλήνων χριστιανών το έντυσε με εκατοντάδες λαϊκούς θρύλους, αφού ο λαός ποτέ δεν θέλησε να πιστέψει ότι η απώλεια της Αγίας Σοφίας ήταν τελεσίδικη. Τραγούδια, αφηγήσεις, παραδόσεις δημιούργησαν έναν θρύλο γύρω από τον Ναό της Αγίας Σοφίας που θέλει την εκκλησία της βασιλεύουσας να περνά και πάλι στα χέρια των ορθόδοξων. Το γνωστό τραγούδι της Αγίας Σοφίας μιλά για την κρίσιμη στιγμή που ο Ναός περνά στα χέρια των Τούρκων, στην τελευταία του στροφή, όμως, η ελπίδα μένει ζωντανή.
«ΠΑΛΙ ΜΕ ΧΡΟΝΟΥΣ ΜΕ ΚΑΙΡΟΥΣ ∆ΙΚΙΑ ΜΑΣ ΘΑ’ΝΑΙ»
Υπάρχει ένας νεοελληνικός θρύλος από την περιοχή της Θράκης που μας πληροφορεί για τον τρόπο που με τον οποίο ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός βρήκε το σχέδιο για το χτίσιμο της Αγίας Σοφίας μετά το 530 π.χ.
Ο θρύλος, λοιπόν, αυτός μας περιγράφει και μας εξηγεί ότι το σχέδιο για να κτισθεί η Αγία Σοφία, έγινε γνωστό στον αυτοκράτορα με έναν τελείως διαφορετικό τρόπο απ΄αυτόν που γράφουν τα βιβλία της Ιστορίας. Η παράδοση αυτή που δεν είναι γνωστή παρά μόνο στη Θράκη, προέρχεται από τη Βιζύη της Θράκης τον 20ο αιώνα, και εκεί, στην ιδιαίτερή του πατρίδα την έμαθε μικρό παιδί ο ποιητής Γεώργιος Βιζυηνός και την περιέγραψε έμμετρα μέσα στην ποιητική του συλλογή «Ατθίδες αύραι».
«Ήταν ο καιρός που ο αυτοκράτορας στην Πόλη είχε αποφασίσει να χτίσει την Αγία Σοφία. Είχε καλέσει τον πρωτομάστορα, και ο τελευταίος είχε κάνει ένα σχέδιο και ύστερα και άλλο και ύστερα και άλλα σχέδια, πώς να χτιστεί η μεγάλη εκκλησία. Κανένα, όμως, από αυτά τα σχέδια δεν ευχαριστούσε το βασιλιά. Ήθελε κάτι άλλο, πολύ πιο σπουδαίο. Και ο πρωτομάστορας κάθε μέρα προβληματιζόταν και πιο πολύ και σκεφτόταν τι νέο σχέδιο να φτιάξει.
Μια Κυριακή, την ώρα που τελείωνε η λειτουργία, ζύγωσε πρώτος ο αυτοκράτορας να πάρει το αντίδωρο, εκείνο όμως του ξεφεύγει από το χέρι και πέφτει κάτω. Μια στιγμή αργότερα παρουσιάζεται μια μέλισσα που φτεροκοπούσε προς το ανοιχτό παράθυρο, κρατώντας το πεσμένο αντίδωρο του αυτοκράτορα. Βγάζει αμέσως διαταγή ο βασιλιάς ότι όσοι έχουνε μελίσσια να τ΄ανοίξουνε και να ψάξουν, για να βρεθεί το αντίδωρο. Ψάχνει και ο πρωτομάστορας στα δικά του μελίσσια και τι βλέπει; Είχανε κάτσει οι μέλισσες μέρες πριν και είχανε φτιάξει με το κερί μέσα στην κυψέλη μιαν εκκλησία πανέμορφη και σκαλιστή και μεγαλοπρεπή, που δεν είχε όμοιά της σ΄ολόκληρη την Οικουμένη. Όλες οι λεπτομέρειες είχανε γίνει στην εντέλεια μέσα κι έξω στην εκκλησία. Η πόρτα της ανοιχτή, ο τρούλος έτοιμος οι κολώνες στη θέση τους, ως και η Αγία Τράπεζα τελειωμένη. Την είχαν αποτελειώσει σ΄όλα της την εκκλησία, και επάνω στην Αγία Τράπεζα της είχε φέρει εκείνη η μέλισσα και είχε αποθέσει το αντίδωρο του βασιλιά.
Είδε την εκκλησιά ο πρωτομάστορας και θαύμασε το τέλειο σχέδιό της. Την είδε κατόπιν και ο αυτοκράτορας και ήταν όλος χαρά. Το σχέδιο που είχανε φτιάξει οι μέλισσες, έγινε το σχέδιο που χτίστηκε η Αγία Σοφία.
Αυτή ήταν η εκκλησία της Βασιλεύουσας, ντυμένη από τα θεμέλιά της μέχρι τον τρούλο της με θρύλους και παραδόσεις που έγιναν ελπίδα για τον υπόδουλο λαό μετά τη άλωση της Πόλης. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης μας μεταφέρει έναν ακόμη θρύλο στα «κρυμμένα» του ποιήματα με τον τίτλο «Πάρθεν». Ο θρύλος αυτός λέει πως όταν έπεσε η Κωνσταντιnούπολη στους Τούρκους, ένα πουλί ανέλαβε να πάει ένα γραπτό μήνυμα στην Τραπεζούντα, στην Χριστιανική Αυτοκρατορία του Πόντου για την Άλωση της Πόλης.
Μόλις έφτασε εκεί πήγε κατευθείαν στη Μητρόπολη που λειτουργούσε ο Πατριάρχης και άφησε το χαρτί με το μήνυμα πάνω στην Άγια Τράπεζα. Κανείς δεν τολμούσε να πάει να διαβάσει το μήνυμα. Τότε πήγε ένα παλικάρι, γιός μιας χήρας, και διάβασε το άσχημο μαντάτο «Πάρθεν η Πόλη, Πάρθεν η Ρωμανία». Το εκκλησίασμα και ο Πατριάρχης άρχισαν
τον θρήνο, «Χέρας υιός Γιαννίκας έν» αυτός το παίρνει το χαρτί και το διαβάζει κι ολοφύρεται. «Σίτ’ αναγνώθ’ σίτ’ ανακλαίγ’ σίτ’ ανακρούγ’ την κάρδιαν. Ν’ αοιλλή εμάς, να βάι εμάς, η Ρωμανία πάρθεν».
Ο ΜΑΡΜΑΡΩΜΈΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ
Ήταν εκείνη η στιγμή που ο θρύλος θέλει τον τελευταίο αυτοκράτορα να μαρμαρώνει μέσα στον ναό ακριβώς εκείνη την ώρα της κατάληψης της Πόλης. Γιατί ο λαός δεν μπορούσε να διανοηθεί, να πιστέψει, ότι η εκκλησία του έχει περιέλθει σε μουσουλμανικά χέρια. Τότε, λοιπόν, ακούστηκε ότι ο βασιλιάς κρύφτηκε πίσω από μία κολόνα του ναού, χάθηκε μέσα στους διαδρόμους και παρέμεινε κρυμμένος εκεί. Οι ώρες αναμονής τον “μαρμάρωσαν” και κάποτε θα έρθει η ώρα που πνοή Θεού θα του δώσει δύναμη και ζωή ξανά και όλα θα ξαναγίνουν από την αρχή. Η Πόλη θα είναι και πάλι ελεύθερη. Κρυμμένος στα υπόγεια μέρη της Αγίας Σοφίας που «είναι ακόμη πιο συναρπαστικά από το επίγειο κομμάτι της, όπως είπε εντυπωσιασμένος στην εφημερίδα «Χουριέτ» ο Τούρκος σκηνοθέτης Γκιοκσέλ Γκιουένσεϊ που πραγματοποίησε ένα ταξίδι διαφορετικό από τα άλλα. Ένα ταξίδι στις υπόγειες στοές και στέρνες της Αγίας Σοφίας που είναι δαιδαλώδεις και ανεξερεύνητες.
Η πρώτη φορά που κατέβηκε άνθρωπος στις συγκεκριμένες στοές μέσα από ένα στόμιο μικρής διαμέτρου, ένας κάμεραμαν και ένας δύτης-φωτογράφος. Εκεί κρύβονται οι θρύλοι μαζί με τις εκπλήξεις, όπως έδειξε η τυχαία ανεύρεση, κατά τη διάρκεια του εγχειρήματος, ενός θαλάμου με δύο τάφους μεγάλης σημασίας για τους ορθόδοξους χριστιανούς: ο ένας εικάζεται ότι είναι του 15ου αιώνα και ανήκει στον Πατριάρχη Αθανάσιο, ο άλλος είναι ακόμη παλιότερος, κατά δύο αιώνες, και θεωρείται ότι ανήκει στον αγιοποιηθέντα παίδα Αντινέγενο.
Η ΚΡΎΠΤΗ
Ένας άλλος θρύλος ιδιαίτερα αγαπητός είναι ο θρύλος του παπά της Αγίας Σοφίας. Η παράδοση λέει ότι την ώρα που οι Τούρκοι έμπαιναν στην εκκλησία, ο παπάς διέκοψε τη λειτουργία και κρύφτηκε πίσω από το ιερό. Σε εκείνο το σημείο που κρύφτηκε ενώ υπήρχε μία πόρτα, “ως δια μαγείας” η πόρτα έγινε τοίχος τον οποίο κανείς και ποτέ δεν κατάφερε να σπάσει από τότε. Ούτε οι Τούρκοι ούτε οι Έλληνες μάστορες τους οποίους έφερναν για αυτό τον σκοπό δεν μπόρεσαν να γκρεμίσουν τον τοίχο. Και ο θρύλος συνεχίζει για τον παπά που θα βγει από το ιερό και θα ολοκληρώσει την ημιτελή λειτουργία του στην ελεύθερη και χριστιανική Αγία Σοφία.
Είναι όμως θρύλος πράγματι; Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Bιέννης Πολυχρόνης Eνεπεκίδης ερεύνησε ένα κρυφό, μυστικό δωμάτιο που ανακάλυψε η διευθύντρια του Mουσείου της Aγίας Σοφίας Zαλέ Nτεντέογλου, ένα δωμάτιο που υπήρξε το εργαστήρι του Γκάσπαρο Φοσάτι (1809 – 1883), ο οποίος ακολουθώντας την εντολή του Σουλτάνου, αναστήλωσε πλήρως το μνημείο στη διάρκεια της περιόδου 1847 – 1849. H έρευνα του καθηγητή Πολυχρόνη Eνεπεκίδη απέδειξε ότι ο Φοσάτι είχε απλώς μετατρέψει επιδέξια σε γραφείο του την κρύπτη που του είχαν υποδείξει οι Έλληνες φίλοι του στην Πόλη. H κρύπτη, που ήταν το κρυφό εκείνο ιερό όπου συνεχίστηκε από τον ιερέα η διακοπείσα ιεροτελεστία, και όταν τελείωσε έκλεισε η πόρτα της για πάντα.
Το ναυάγιο της Αγίας Τράπεζας
Πάμε όμως και λίγο σε ένα άλλο μυστήριο που καλύπτει τον ναό. Η Αγία Τράπεζα του ναού σύμφωνα με την παράδοση ήταν κατασκευασμένη από χρυσό. Από πάνω της κρέμονταν 30 στέμματα των αυτοκρατόρων, ανάμεσα τους και αυτό του Μ. Κωνσταντίνου. Και λέγεται ότι αυτό γινόταν για να θυμίζουν στους χριστιανούς την προδοσία του Ιούδα. Τα τριάκοντα αργύρια. Σύμφωνα, λοιπόν, με την παράδοση πριν ο Μωάμεθ ο Β΄ καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, ο αυτοκράτορας Κων/νος Παλαιολόγος διέταξε να μεταφέρουν την Αγία Τράπεζα και όλα τα κειμήλια της Αγίας Σοφίας μακριά από την πόλη για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων. Τρία καράβια ενετικά, λοιπόν, ξεκίνησαν από την πόλη γεμάτα με όλα αυτά τα κειμήλια, όπως λέει και ο θρύλος, αλλά το τρίτο από αυτά που μετέφερε την Αγία Τράπεζα βυθίστηκε στα νερά του Βοσπόρου στην περιοχή του Μαρμαρά. Από τότε μέχρι σήμερα στο σημείο εκείνο που είναι βυθισμένη η Αγία Τράπεζα τα νερά της θάλασσας είναι πάντοτε ήρεμα και γαλήνια, ασχέτως με τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν στην γύρω περιοχή.
Το φαινόμενο μαρτυρούν και σύγχρονοι Τούρκοι επιστήμονες, που έχουν κάνει κατά καιρούς έρευνες για να ανακαλύψουν πού οφείλεται αυτό το περίεργο φαινόμενο, αλλά λόγω της λασπώδους σύστασης του βυθού, επέστησαν άκαρπες. Ο πατέρας της Ελληνικής λαογραφίας, Νικόλαος Πολίτης, γράφει για το περιστατικό: «Την ημέρα που πάρθηκεν η Πόλη έβαλαν σ’ ένα καράβι την Αγία Τράπεζα, να την πάνε στην Φραγκιά, για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων. Εκεί όμως στη θάλασσα του Μαρμαρά, άνοιξε το καράβι και η Αγία Τράπεζα εβούλιαξε στον πάτο. Στο μέρος εκείνο η θάλασσα είναι λάδι, όση θαλασσοταραχή και αν είναι γύρω. Και το γνωρίζουν το μέρος αυτό από τη γαλήνη που είναι πάντα εκεί και από την ευωδία που βγαίνει. Πολλοί μάλιστα αξιώθηκαν να την ιδούν στα βάθη της θάλασσας». Και ο θρύλος βέβαια συνεχίζει και μας πληροφορεί πως «Όταν θα ξαναπάρουμε την Πόλη, η Αγία Τράπεζα, που μένει στην άμμο του βυθού, θ’ ανέβει στην επιφάνεια όπως ανεβαίνει ο δύτης. Θα αρμενίσει μόνη της κατά το Βυζάντιο και θα την πάρουμε από ‘κει που θ’ αράξει. Θα την ξαναφέρουμε στην Αγία Σοφία και με χαρούμενους ύμνους, θα την αφιερώσουμε πάλι στη Σοφία του Θεού. Τότε, μέσα στη Βασιλική που έχτισε ο μεγάλος Ιουστινιανός, θα λάμψουν πάλι τα μωσαϊκά, οι εικόνες των Αγίων, τα λόγια του Ευαγγελίου και ο σταυρός θα ξαναφανεί πάνω από το μαρμάρινο τραπέζι που ξέπλυναν τα κύματα».
Η «δακρύζουσα κολώνα»
Όποιος έχει επισκεφθεί την Αγία Σοφία δεν μπορεί να μην έψαξε να βρει και να ακουμπήσει το χέρι του στην «δακρύζουσα κολώνα», ένας τετράγωνος μαρμάρινος κίονας που σύμφωνα με το θρύλο κάνει θαύματα. Ο θρύλος πρωτοεμφανίστηκε κατά τα βυζαντινά χρόνια. Σύμφωνα με αυτόν, όταν κάποτε ο Ιουστινιανός υπέφερε από έναν αφόρητο πονοκέφαλο, η κολώνα ήταν αυτή που τον έκανε καλά. Τα γιατροσόφια των γιατρών του παλατιού αποτύγχαναν παταγωδώς να τον ανακουφίσουν και ο αυτοκράτορας είχε βρεθεί σε απόγνωση. Συλλογιζόμενος τι να κάνει, έφτασε περπατώντας μέχρι την Αγία Σοφία. Μπήκε μέσα στο ναό και ασυναίσθητα έγειρε το κεφάλι του πάνω σε έναν κίονα που βρισκόταν κοντά στην είσοδο. Ξαφνικά, ο πόνος πέρασε. Η φήμη αυτή έφτασε στα αυτιά των αυλικών του παλατιού και πολύ γρήγορα εξαπλώθηκε σε όλη την Πόλη. Οι Κωνσταντινουπολίτες «βάφτισαν» άτυπα την κολώνα ως δακρύζουσα, ταυτίζοντας τις θεραπευτικές της ιδιότητες με το θαυματουργό δάκρυ της Παναγίας και με τον καιρό, θέλοντας να επωφεληθούν και οι ίδιοι από το θαύμα, καθιέρωσαν ένα ασυνήθιστο τελετουργικό. Κάθε φορά που πήγαιναν στον ναό, έβαζαν το χέρι τους μέσα στην τρύπα της «δακρύζουσας κολώνας» και το περιέστρεφαν 360 μοίρες. Έτσι πίστευαν ότι η ευλογία της Παναγίας μεταδιδόταν σε εκείνους.
Στα χρόνια των Οθωμανών μπορεί η Αγία Σοφία να μετατράπηκε σε τζαμί, η δοξασία όμως δεν χάθηκε. Έτσι, όταν ο σουλτάνος Μεχμέτ μπήκε για πρώτη φορά στον ναό, απογοητεύτηκε. Συνειδητοποίησε ότι δεν ήταν στραμμένος προς την Κάαμπα, τον ιερό τόπο του Ισλάμ, και ως εκ τούτου δεν μπορούσαν να προσευχηθούν. Τότε εμφανίστηκε ένα πνεύμα και με τις θεϊκές του ικανότητες επιχείρησε να στρέψει το κτίσμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Άθελα του, όμως, έγινε αντιληπτό από έναν απλό θνητό και έσπευσε να εξαφανιστεί, πριν ο άντρας αντιληφθεί τι ακριβώς είχε αντικρίσει. Το σημείο όπου το πνεύμα «έγινε καπνός» είναι η γωνιά που στέκει αγέρωχη η «δακρύζουσα κολώνα». Από τότε, οι πιστοί μουσουλμάνοι που επισκέπτονται την Αγία Σοφία τηρούν τη χριστιανική παράδοση του παρελθόντος. Έχει λάβει, όμως, νέο νόημα. Η περιστροφή του χεριού στην τρύπα του κίονα συνάδει με τη φορά του ρολογιού και συμβολίζει την αποτυχημένη προσπάθεια του πνεύματος να αλλάξει θέση στο κτίσμα. Μήπως να ελπίσουμε πως δεν μπορεί να αλλάξει και χρήση;
Ο θρύλος για το φέρετρο της «βασίλισσας Σοφίας» (προφανώς γίνεται κάποια ταύτιση με την Αγιά Σοφία) που το φυλάνε οι αρχάγγελοι του τρούλου από τον κίνδυνο κάποιος βέβηλος να το ανοίξει και να επέλθει η Δευτέρα Παρουσία και οι σταυροί που εμφανίζονται μέσα από τους σοβάδες του ναού αποτελούν σημεία για τους φανατικούς μουσουλμάνους που θέλουν και απαιτούν να ξαναγίνει τζαμί ο ναός και να σκεπαστούν εκ νέου τα αποκαλυφθέντα μωσαϊκά, σκεπάζοντας ίσως για πάντα κάθε ελπίδα και προσμονή των χριστιανών για την επάνοδο και την εξουσία της αγίας Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με την ευλογία του ίδιου του Ιησού Χριστού.
