Νάξος: Ενα ξεχωριστό ταξίδι σε χωριά της Κεντρικής και Ορεινής Νάξου

Η γνωριμία με την ενδοχώρα της Νάξου εξυψώνει την ταξιδιωτική εμπειρία. Δεν είναι μόνο οι καταπράσινες ποταμιές και τα πυργομονάστηρα, ούτε οι αρχαίοι ναοί και οι κούροι, που στο σφύριγμα του ανέμου ψιθυρίζουν τα δικά τους.

Είναι που, όταν ξαποσταίνεις στα ολόδροσα χωριά του νησιού, βλέπεις τους ανθρώπους του να τιμούν απλόχερα τον Ξένιο Δία και αυτός να τους χαμογελά από την κορυφή του Ζα, την υψηλότερη των Κυκλάδων.

ΦΙΛΩΤΙ

«Είναι ξώρας τσε θέω α ταχινέψω», μου λέει περιπαικτικά ο Ψαρομανώλης, βοσκός πάππου προς πάππου και ακριβός φίλος πια, καθώς, επιστρέφοντας στο Φιλώτι συχνά, δυναμώνω τη σχέση με τον τόπο και τους ανθρώπους. «Πέρασε η ώρα και θέλω να σηκωθώ αξημέρωτα», εξηγεί στη συνέχεια, δίνοντας στην παρέα μας ένα μικρό δείγμα ντοπιολαλιάς. Την επόμενη μέρα, κατά τις 13.30, τον συναντάμε στο μαντροκαθισιό του, αφού έχει ήδη μαζέψει τα κατσίκια του από τις πλαγιές του Ζα  (1.001 μ.), όπου, σύμφωνα με τη μυθολογία, μεγάλωσε ο Δίας. Συνεχίζοντας νότια προς Καλαντό, αποτίνουμε φόρο τιμής στον κυκλικό Πύργο του Χειμάρρου (4ος-3ος αιώνας π.Χ.), θαυμάζοντας την απαράμιλλη αρχιτεκτονική του.

Ο πλάτανος στην πλατεία του Φιλωτίου είναι το απόλυτο σημείο αναφοράς. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Το Φιλώτι των 1.500 μόνιμων κατοίκων, καθώς είναι το μεγαλύτερο χωριό της Νάξου –ίσως και των Κυκλάδων–, βλέπει τους καλοκαιρινούς μήνες εκατοντάδες επισκέπτες να διανύουν καθημερινά τα 18 χλμ. από τη Χώρα για να φτάσουν έως το κέντρο του νησιού, σε υψόμετρο 400 μ., προκειμένου να το επισκεφτούν και να γευτούν φημισμένες τοπικές λιχουδιές με βάση τα τυροκομικά προϊόντα και τα κρεατικά που παράγει. Όλους τους καλοδέχεται ο υπεραιωνόβιος πλάτανος στην πλατεία, σήμα κατατεθέν του χωριού, που ακούει τις κουβέντες ντόπιων και επισκεπτών από νωρίς το πρωί μέχρι αργά το βράδυ. Από εδώ ξεκινούν τα πλακόστρωτα σοκάκια, προκαλώντας για μια περιήγηση στην κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική.

Σημείο αναφοράς αποτελεί η Παναγία η Φιλωτίτισσα, που θεμελιώθηκε το 1718 πάνω σε κτίσμα πρώιμου βυζαντινού ναού. Αν τύχει ποτέ και βρεθείτε εδώ τον Δεκαπενταύγουστο, θα πανηγυρίζετε τρεις ημέρες με τους γλεντζέδες Φιλωτίτες. Πολύ κοντά στέκει ο βενετσιάνικος Πύργος του Μπαρότσι (17ος αιώνας). Σε ένα ανηφόρι σε γειτονιά στο Ραχίδι, συναντάμε τον Νικόλαο Μουστάκη, κατασκευαστή τσαμπούνας και εξαιρετικών δειγμάτων λαϊκής τέχνης. «Κατασκευάζω τσαμπούνες και στέλνω, εκτός από το χωριό, σε διάφορα μέρη του κόσμου. Ως από την Αυστραλία μού ζήτησαν μια μεγάλη παραγγελία για λογαριασμό ελληνικού πολιτιστικού συλλόγου», μας λέει μεταξύ άλλων και έπειτα από λίγο βγάζει την τσαμπούνα του να παίξει στην πεζούλα.

ΑΠΕΙΡΑΘΟΣ

Είναι το ιδανικότερο χωριό για να χαθείς στη Νάξο. Κάθε πλακόστρωτο σε μαγνητίζει για να δεις την επόμενη ομορφιά, περίκλειστος από τα θαύματα της λαϊκής κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής. τ’ Απεράθου, χαρακτηρισμένο ως παραδοσιακός οικισμός από το 1978, είναι χτισμένο στα 600 μ., στις ανατολικές υπώρειες του όρους Φανάρι. Γενέτειρα του Μανώλη Γλέζου, ο οποίος απέδειξε έμπρακτα την αγάπη του για τον τόπο, δημιουργώντας ένα «δίχτυ» προστασίας του χωριού από τις φυσικές καταστροφές. Έτσι, τα νερά, αντί να καταλήγουν στη θάλασσα –«να μη θαλασσώνονται», όπως ο ίδιος λέει χαρακτηριστικά–, μετατρέπονται μέσω αναδασώσεων, μικρών φραγμάτων και ενίσχυσης των φυσικών πηγών σε πηγή ζωής και αειφόρου ανάπτυξης.

Στάση για φωτογραφίες στον μαρμαρόχτιστο παραδοσιακό οικισμό τ’ Απεράθου. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Η συμβολή του Γλέζου στην ανάδειξη τ’ Απεράθου και στην προσέλκυση πλήθους επισκεπτών τους καλοκαιρινούς μήνες είναι μεγάλη, καθώς δικά του έργα είναι το Γεωλογικό και το Λαογραφικό Μουσείο, που στεγάζονται στο ίδιο κτίριο (τηλ. 6974-237181, ωράριο Σεπτεμβρίου 12.00-14.30), όπως και η μόνιμη έκθεση εικαστικών τεχνών και η Βιβλιοθήκη Νίκου Γλέζου, φόρος τιμής στον αδελφό του, που εκτελέστηκε το 1944 από τους Γερμανούς. Αν προσθέσουμε το Αρχαιολογικό και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, τότε συμπεραίνουμε ότι τ’ Απεράθου είναι, αναλογικά με το μέγεθός του, ένας από τους πληρέστερους πόλους πολιτιστικής έλξης σε πανελλήνιο επίπεδο. Για να θυμάστε τον ιδιαίτερο αυτόν τόπο, σας προτείνουμε να προμηθευτείτε ένα χειροποίητο δημιούργημα λαϊκής τέχνης του Γυναικείου Συνεταιρισμού Απεράθου (τηλ. 22850-61436), υφασμένο στους αργαλειούς ή κρεββαταριές, όπως τους έλεγαν παλιότερα.

ΣΑΓΚΡΙ

Ακόμη λέει τις ιστορίες του στους ανθρώπους ο παλιός ανεμόμυλος στο Σαγκρί. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Φροντίστε να είστε εκεί νωρίς, όταν το πρωινό φως του ήλιου αντανακλά στον αρχαίο ναό της Δήμητρας. Χρονολογείται μεταξύ 530 και 520 π.Χ. (έναν αιώνα πριν από τον Παρθενώνα), είναι ιωνικού ρυθμού και μαζί με το αξιόλογο αρχαιολογικό μουσείο «Γύρουλα» (τηλ. 22850-32591, καθημερινά εκτός Δευτέρας 08.00-15.00) αποτελούν τα σημαντικότερα αξιοθέατα του χωριού και από τα πλέον αξιόλογα στη Νάξο. Κατά την περιήγησή σας στο Σαγκρί, έναν επίπεδο καλαίσθητο οικισμό με ιστορική συνέχεια από την αρχαιότητα, που απέχει 11 χλμ. από τη Χώρα, θα εκπλαγείτε από τις είκοσι έξι βυζαντινές εκκλησίες, με πιο εντυπωσιακή αυτή του Αγίου Ελευθερίου. Στα πέριξ του, στον εύφορο κάμπο, ορθώνουν το ανάστημά τους επιβλητικοί πύργοι, αποτέλεσμα της μακροχρόνιας Ενετοκρατίας (1207-1579) στο νησί. Αναζητήστε τις πολιτιστικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα κάθε καλοκαίρι, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Νάξου (έως 27/9), στον ανακαινισμένο πύργο Μπαζαίου (ανοιχτά 10.00-17.00 και το βράδυ ανάλογα με τις εκδηλώσεις, τηλ. 22850-31402), βιώνοντας μια πραγματικά ξεχωριστή εμπειρία.

ΚΟΡΩΝΟΣ

Η περιήγησή μας στην ορεινή Κόρωνο ξεκίνησε από το επίνειό της, τον παραλιακό Λυώνα, ένα ήρεμο κολπάκι ξεχασμένο από τον χρόνο. Μόνο και μόνο για το πηγαίο χαμόγελο και το καθαρό βλέμμα του Γιώργου Παπακωνσταντή, μιας φιγούρας που παραπέμπει στο μυθιστόρημα «Ο γέρος και η θάλασσα» του Χεμινγουέι, αξίζει η επίσκεψη. Στο ταβερνάκι «Ντουζένια» (τηλ. 22850-51608), που σερβίρει μόνο φρέσκα ψάρια και τρία τέσσερα μαγειρευτά ημέρας, οι διηγήσεις του κυρίου Γιώργου σε ταξιδεύουν σαν τα κύματα του Αιγαίου που ξανοίγονται μπροστά.

Παραδοσιακή αξιώτικη κουζίνα στον Ντάλα. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Με μεγάλη δυσκολία φύγαμε από εδώ για να επισκεφτούμε τα σμυριδωρυχεία. Για να λαξευτεί το διάσημο λευκό διάφανο μάρμαρο της Νάξου, χρησιμοποιούνταν το μαύρο σκληρό σμυρίγλι, που ήταν γνωστό για την καλή του ποιότητα από την αρχαιότητα, λειαίνοντας ειδώλια ήδη από την εποχή του κυκλαδικού πολιτισμού. Όπως μας είπε χαρακτηριστικά ο επί χρόνια πρόεδρος της Κορώνου και παθιασμένος με το χωριό Νίκος Χουζούρης, «όταν έκλεισαν τα σμυριδωρυχεία, έγιναν ενέργειες προκειμένου αυτά να μετεξελιχθούν σε βιομηχανικό μνημείο πολιτισμού. Δυστυχώς, η υπόθεση δεν προχώρησε –υπάρχουν ευθύνες–, στερώντας από τον τόπο μια ιδανική αφορμή ιστορικής μνήμης και τουριστικής ανάπτυξης».

Στο δυνατό απογευματινό φως, η Κόρωνος μοιάζει σίγουρη για τη σαγήνη που ασκεί. Θρονιασμένη στις πλαγιές των βουνών Κόρωνος και Αμμόμαξη, σε υψόμετρο 500-600 μ., υποδέχεται τους επισκέπτες της, διατηρώντας αναλλοίωτη την αίγλη του παρελθόντος. Καλοφροντισμένη, με τα παιδιά να τρέχουν ελεύθερα εδώ κι εκεί και πρόσχαρους ανθρώπους να πιάνουν εύκολα κουβέντα με τους ξένους. «Εδώ γεννήθηκε ο Νικηφόρος Μανδηλαράς (1928-1967), ο αγωνιστής νομικός και δημοσιογράφος», μας λέει ο κύριος Δημήτρης στο παλιό καφενείο του Ιππότη. Όταν βραδιάζει, μας περιμένουν στην παραδοσιακή ταβέρνα του «Ντάλα», για να γευτούμε ντόπιες συνταγές και να τις συνοδεύσουμε με γνήσιο αξιώτικο κρασί. Μετά από λίγο, η μεγάλη μας παρέα ξεσηκώνει όλη την Κόρωνο, γλεντώντας με τσαμπούνα και τουμπάκι σε σκοπούς που σίγουρα θα χόρευε ο Πάνας.

ΚΩΜΙΑΚΗ

Αυθεντικότητα και Κωμιακή πάνε μαζί. Το βορειότερο χωριό της Νάξου φέρνει θύμησες από το παρελθόν, ξυπνώντας τις αισθήσεις. Ακόμη καλλιεργούνται πολλά αγαθά στις αναβαθμίδες που κεντούν ολόγυρα τον τόπο. Διασημότερο όλων, το περίφημο κρασί από την Κωμιακή. «Από τ’ αμπέλια σου κρασί κι απ’ τα βουνά σου μέλι επήρανε στον ουρανό και πίνουν οι αγγέλοι», τραγουδούσαν παλιά στη βόρεια Νάξο. Άλλωστε, η μουσική παράδοση καλά κρατεί. «Ας παίξουμε τώρα τον σκοπό της Βλάχας. Πρώτα εσύ, Νικηφόρε, και μετά η Ειρήνη και ο Γιώργος», λέει στα παιδιά ο χαρισματικός Βαγγέλης Κορρές, μαθαίνοντάς τους τα μυστικά της τσαμπούνας στο πολιτιστικό κέντρο του χωριού. Σ’ εμάς έμαθε τα μυστικά του τόπου, οδηγώντας μας, σε λιγότερο από πέντε λεπτά, στη θέση όπου υπάρχει ο μοναδικός θολωτός μυκηναϊκός τάφος της Νάξου (1500-1400 π.Χ.).

Το μονοπάτι των νερόμυλων στην Κωμιακή θα σας κλέψει την καρδιά. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Στη συνέχεια ακολουθήσαμε τον Βαγγέλη σε μια λαγκαδιά γεμάτη πλατάνια και άφθονο τρεχούμενο νερό, που περισσότερο παραπέμπει στο πηλιορείτικο τοπίο. «Αυτή η διαδρομή, που ξεκινάει από την Κωμιακή για να καταλήξει στον παραλιακό Απόλλωνα, είναι από τις ωραιότερες στο νησί. Τις εποχές που ζούσαν στο χωριό 1.500 άνθρωποι, υπήρχε εδώ ένα δίκτυο με δεκαπέντε νερόμυλους, που εξυπηρετούσε τις ανάγκες της βόρειας Νάξου», λέει ο οδηγός μας. Καθώς κατηφορίζουμε και ανοίγει το τοπίο, μυρίζοντας πια τη θαλασσινή αύρα, ξεστρατίζουμε για να θαυμάσουμε τον αρχαιότερο κούρο του ελληνικού κόσμου. Στέκει ξαπλωμένος κάτω από το αρχαίο λατομείο του Απόλλωνα, απ’ όπου ξεκίνησε η τέχνη της μαρμαρογλυπτικής (5ο προς 4ο αιώνα π.Χ.). Έχει ύψος 11 μ. και αναπαριστά τον θεό Διόνυσο. Δεν έφυγε ποτέ για να πάει σε κάποιο μουσείο της Ελλάδας ή του εξωτερικού. Βρήκε τον τρόπο να μείνει για πάντα εδώ, στρέφοντας το κεφάλι στον ουρανό και μεθώντας εσαεί με το απολλώνιο φως των Κυκλάδων.

ΠΕΖΟΠΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΔΗΛΑΣΙΑ

Ο Μιχάλης Μανιός, με καταγωγή από το Σαγκρί, επέστρεψε στη γενέτειρά του πριν από δεκαπέντε χρόνια, αφήνοντας την Αθήνα. Έκτοτε οργανώνει ποδηλατικές διαδρομές, πεζοπορίες και άλλες δραστηριότητες (naxostrails.gr), οργώνοντας όλο τον χρόνο το νησί σπιθαμή προς σπιθαμή. Τον ακολουθήσαμε κι εμείς σε δύο από αυτές.

ΜΕ ΤΑ ΠΟΔΙΑ
Στην κορυφή των Κυκλάδων

Ζα, η κορυφή των Κυκλάδων στα 1.001 μ. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Αναχώρηση από το Φιλώτι νωρίς το πρωί. Περνώντας μέσα από το χωριό, ακολουθούμε τη διαδρομή 2 (βλέπε χάρτη περιπατητικών διαδρομών της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, που βρίσκεται στην πλατεία του Φιλωτίου, στον πλάτανο) και με νότια κατεύθυνση φτάνουμε από το παλιό μονοπάτι σε μισή ώρα στη Βρύση των Αργιών, μια όαση με πλατάνια, που έχει στο κέντρο μια παλιά λιθόχτιστη πηγή με τρεχούμενο νερό. Από τα 500 μ. όπου βρισκόμαστε, ακολουθεί απαιτητική πεζοπορία μέχρι να συναντήσουμε στα 700 μ. την περίφημη σπηλιά του Ζα. Το μέρος όπου, κατά τη μυθολογία, μεγάλωσε ο Δίας αποτελούσε συχνά κρησφύγετο των κατοίκων από τις επιδρομές πειρατών. Η ανθρώπινη παρουσία εδώ χρονολογείται από την ύστερη νεολιθική εποχή (4300-3200 π.Χ.) σύμφωνα με τις ανασκαφές, ενώ αξιόλογα ευρήματα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου. Σε περίπου είκοσι λεπτά πατάμε στα 1.001 μ. και βλέπουμε τα νησιά να πλέουν έως την Κρήτη. Ο θεός των θεών ήξερε από πού θα θωρεί τη γενέτειρά του.
Διάρκεια 3½ ώρες, δύσκολη.

ΜΕ ΠΟΔΗΛΑΤΟ
Από τ’ Απεράθου στη Μονή Φωτοδότη

Προσεγγίζοντας με ποδήλατο το καστρομονάστηρο του Φωτοδότη. (Φωτογραφία: ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΤΣΗΣ)

Από τ’ Απεράθου ακολουθήσαμε χωμάτινη διαδρομή με βόρεια κατεύθυνση. Σε 40 λεπτά, τα εναέρια βαγόνια από τα σμυριδωρυχεία κρέμονται πάνω από τα κεφάλια μας, ενώ διακρίνονται οι στοές. Αλλάζουμε προσανατολισμό, κινούμενοι νοτιοανατολικά, και καταλήγουμε στον όρμο της Μουτσούνας για μια γρήγορη βουτιά. Συνεχίζουμε προς Λυγαρίδια. Από εδώ η ανάβαση προς Δανακό δοκιμάζει ανάσες και πόδια. Σαν αντικρίζουμε τη Μονή Φωτοδότη, ο θαυμασμός παίρνει κάθε ίχνος κούρασης. Το αρχαιότερο καστρομονάστηρο του νησιού, που πήρε τη σημερινή του μορφή τον 15ο αιώνα, επιβάλλεται στο τοπίο.
Διάρκεια 2½ ώρες, μέτριας δυσκολίας.

ΜΕΤΑΒΑΣΗ

Από Πειραιά θα μεταβείτε στη Νάξο ακτοπλοϊκώς με δρομολόγια της Blue Star Ferries (από 37,50 ευρώ η απλή μετάβαση, 5 ώρες και 15 λεπτά). Εναλλακτικά, με ταχύπλοο (από 48,70 ευρώ με Sea Jets, 3 ώρες και 30 λεπτά). Από Ραφήνα σε 4 ώρες και 30 λεπτά με Sea Jets (από 45 ευρώ η απλή μετάβαση). Aεροπορικώς, με πτήσεις της Aegean (από 53 ευρώ η απλή μετάβαση).

ΔΙΑΜΟΝΗ

• ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΞΕΝΩΝΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ (Φιλώτι, τηλ. 6972-278420). Ανακαινισμένο νεοκλασικό του 1930, με υπέροχο κήπο και θέα στο Φιλώτι και στην κορυφή του Ζα. Από 50 ευρώ το δίκλινο και 120 ευρώ το πεντάκλινο.
• ΠΥΡΕΘΡΟΝ (Απεράθου, τηλ. 6977-281898). Στο κέντρο τ’ Απεράθου το σπίτι του 1890 μετατράπηκε σε έναν υπέροχο ξενώνα χωρητικότητας πέντε ατόμων. Από 220 ευρώ.

Για κρατήσεις που αφορούν τη διαμονή σας επισκεφθείτε τo: www.booking.com

ΦΑΓΗΤΟ

• ΠΛΑΤΑΝΟΣ (Φιλώτι, τηλ. 22850-31038). Το απόλυτο στέκι στο Φιλώτι για όλες τις ώρες της ημέρας. Κάτω από τον πλάτανο για πρωινό με καλό καφέ, εκλεκτούς μεζέδες για το τσίπουρο και ποικιλία κύριων πιάτων. Άψογη εξυπηρέτηση.
• ΣΧΟΛΑΡΧΕΙΟ (Φιλώτι, τηλ. 22850-31433). Στην κεντρική πλατεία, το φροντισμένο ταβερνάκι σερβίρει κυρίως κρεατικά. Προτιμήστε το γευστικότατο ντόπιο λουκάνικο.
• ΝΤΑΛΑΣ (Κόρωνος, τηλ. 22850-51219). Παραδοσιακή αξιώτικη κουζίνα απαράμιλλων γεύσεων. Προτείνουμε ομελέτα με καρφά και σεφουκλωτή, γιαχνάδα και κρεατικά.
• ΤΖΩΝΝΗΣ (Σαγκρί, τηλ. 22850-41545). Στη φροντισμένη αυλή με το μαγκανοπήγαδο, δοκιμάστε αλανιάρη κόκορα κρασάτο με μακαρόνια.
• ΝΤΟΥΖΕΝΙΑ (Λιώνας, 22850-51608). Ένα εξαιρετικό παραλιακό ταβερνάκι, που σερβίρει φρέσκο ψάρι και τρία τέσσερα μαγειρευτά ημέρας.

TIPS

• Στο χωριό Χαλκί, επισκεφτείτε την ποτοποιία «Βαλληνδρά» (τηλ. 22850-31220) και δοκιμάστε επιτόπου το περίφημο κίτρο της.
• Στο χωριό Δαμαριώνας θα δείτε την αρχαιότερη ελιά των Κυκλάδων, ηλικίας άνω των 2.500 ετών, που σε πείσμα του χρόνου εξακολουθεί να ανθοφορεί.
• Στο χωριό Δαμαλάς κάντε μια στάση στο παραδοσιακό ανακαινισμένο λιοτρίβι «Λιοβγάλημα» (πάντα ανοιχτά, δεν έχει τηλ.), καθώς και στο μοναδικό εργαστήριο αγγειοπλαστικής της Νάξου (τηλ. 22853-60100), όπου μπορείτε να προμηθευτείτε χρηστικά και διακοσμητικά πήλινα κομψοτεχνήματα.