PLUS
Πώς μοίρασαν τον κόσμο στη Διάσκεψη της Γιάλτας
60 XPONIA META Πώς μοίρασαν τον κόσμο στη Διάσκεψη της Γιάλτας Τι έλεγε για τα γεγονότα η ελληνική διπλωματία και τι έκαναν οι Τούρκοι ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΟΜΑΗ Κάθε πόλεμος γεννάει μύθους που χρησιμεύουν στη δικαίωση και διαιώνισή του. Ο Ψυχρός Πόλεμος δεν αποτέλεσε εξαίρεση. H υπόθεση της ειρήνης και το μέλλον της Ευρώπης μετά τον πόλεμο απασχόλησε τους Συμμάχους πολύ νωρίς. H τελευταία συνάντηση του Ρούζβελτ
ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΟΜΑΗ*
Κάθε πόλεμος γεννάει μύθους που χρησιμεύουν στη δικαίωση και διαιώνισή του. Ο Ψυχρός Πόλεμος δεν αποτέλεσε εξαίρεση. H υπόθεση της ειρήνης και το μέλλον της Ευρώπης μετά τον πόλεμο απασχόλησε τους Συμμάχους πολύ νωρίς. H τελευταία συνάντηση του Ρούζβελτ με τον Τσόρτσιλ και τον Στάλιν έγινε στην παραλιακή πόλη της Κριμαίας, τη Γιάλτα. H διάσκεψη που διεξήχθη μεταξύ 4 και 11 Φεβρουαρίου 1945, τυλιγμένη σε ένα πέπλο μυστηρίου, όπως και η χειμερινή ομίχλη που σκέπαζε την πόλη, έχει αποτυπωθεί στην παγκόσμια συνείδηση ως η σημαντικότερη αναμέτρηση αντιπάλων στη διεθνή σκακιέρα. Οχι αδίκως.
Στις 31 Ιανουαρίου 1945 ο πρεσβευτής στην Αγκυρα P. Ραφαήλ ενημερώνει με κρυπτοτηλεγράφημά του το ελληνικό ΥΠΕΞ: «Πληροφορούμαι ασφαλώς ότι διήλθον εκ Στενών επιβαίνοντες αμερικανικού πλοίου και κατευθυνόμενοι νότιον Ρωσίαν εμπειρογνώμονες και λοιπά πρόσωπα συνδιασκέψεως τριών αρχηγών. Κατά τουρκικάς πληροφορίας συνδιάσκεψις αύτη λάβη χώραν πιθανώτατα εν Κριμαία εντός των προσεχών ημερών».
Δύο ημέρες μετά, στις 2 Φεβρουαρίου, ώρα 19.55, στο ΥΠΕΞ φτάνει έτερο κρυπτοτηλεγράφημα από τη Μόσχα του έλληνα πρεσβευτή I. Πολίτη. «Απολύτως απόρρητον. Καίτοι ως εικός άκρα μυστικότης επικρατεί, εν τούτοις πλείσται υπάρχουν ενδείξεις ότι διάσκεψις Τριών ήρξατο ή όσον ούπω άρχεται εις τι μέρος Νοτίου Ρωσίας. Πλην στρατιωτικών ζητημάτων θα συζητηθούν επίσης και πολιτικά ζητήματα, κυρίως. Δηλώσεις Χόπκινς (σημ. σύμβουλος του Ρούζβελτ) εν Ρώμη αφήνουν υπονοηθή ότι μεταξύ Αγγλοαμερικανών και Ρώσων υπάρχουν βασικαί διαφωνίαι…».
Στις 6 Φεβρουαρίου ο Πολίτης επανέρχεται με νέο τηλεγράφημα πληροφορώντας το Κέντρο «από ημερών πρεσβευταί και κυριώτεροι υπάλληλοι ενταύθα βρετανικής και αμερικανικής πρεσβείας ανεχώρησαν προς νότον όπου συνέρχεται διάσκεψις αρχηγών. Χαρακτηριστικόν τυγχάνει ότι καίτοι διάσκεψις αποφασίσθη περί ζητημάτων άτινα καθορίσουν το μέλλον της Ευρώπης και έχουν μεγίστην επιρροήν επί μικρών κρατών, εν τούτοις ουδείς αντιπρόσωπος τελευταίων τούτων προσεκλήθη…».
Ο τόπος σύγκλησης της Διάσκεψης εξακολουθεί να παραμένει άγνωστος. Μόνο σε ιδιόχειρο απόρρητο σημείωμά του με αριθμό 333 στις 18 Ιανουαρίου 1945 ο πρέσβης Θανάσης Αγνίδης από το Λονδίνο ειδοποιούσε ότι ο Τσόρτσιλ δεν θα είχε αντίρρηση να γίνει όσο πιο μακριά γίνεται και υπό άκρα μυστικότητα η συνάντηση των τριών, σημειώνοντας επί λέξει ότι «… ο Βρετανός πρωθυπουργός είναι φύσει (sic) πλέον ευκίνητος και εκ περισσού δεν φείδεται χρόνου και ευμαρείας (comfort) διά μακρυνά ταξείδια!».
* Ανησυχία στην Τουρκία
Το κλίμα επιφύλαξης και δυσπιστίας που επικρατεί στο εσωτερικό της Τουρκίας για το περιεχόμενο των διαβουλεύσεων στην Κριμαία επιδεινώνεται από το γεγονός ότι «… o εν Αγκυρα πρεσβευτής των Σοβιέτ απουσιάζει πάντοτε άνευ ουδεμίας δικαιολογίας, δεν φαίνεται δε επικείμενη η επιστροφή ή η αντικατάστασή του. Τούτο δεν στερείται σημασίας αν ληφθή υπ’ όψιν ότι οι Ρώσοι από συστήματος ούτω ενεργούσιν απέναντι των κρατών μετά των οποίων επιζητούσι την δημιουργίαν ζητημάτων…» σημειώνει χαρακτηριστικά με έγγραφό του προς το ΥΠΕΞ ο έλληνας πρεσβευτής στην Αγκυρα (A.Π. 460, 4 Φεβρουαρίου 1945).
Επειτα από αλλεπάλληλα διαβήματά τους τελικώς οι Τούρκοι θα λάβουν επισήμως απάντηση για το θέμα που τους έκαιγε μόλις την 1η Μαρτίου 1945, από τον Ηντεν μέσω του πρεσβευτού τους στο Λονδίνο και λίγες ημέρες αργότερα, στις 8 Μαρτίου, διά στόματος Μολότοφ στον τούρκο πρεσβευτή στη Μόσχα Σαρπέρ ότι το ζήτημα απλώς εθίγη στη Γιάλτα και ότι προσεχώς θα απασχολήσει τη Σοβιετική Ρωσία και την Τουρκία. Ο Σαρπέρ ενοχλημένος, αφού δεν πρόκειται περί απλής αναθεωρήσεως της Συνθήκης, νομικού χαρακτήρος, θα απαντήσει στον Μολότοφ «ότι το ζήτημα είναι χαρακτήρος διεθνούς και δεν ενδιαφέρει μόνον την Τουρκίαν…» (P. Ραφαήλ από Αγκυρα προς ΥΠΕΞ, A.Π. 989, 8 Μαρτίου 1945).
* H Ελλάδα εφησυχάζει
Ο κόσμος έχει ήδη μοιρασθεί. Οι ελληνικές κυβερνήσεις το γνωρίζουν. H χώρα ανήκει στη δυτική σφαίρα επιρροής. H διαβεβαίωση των Αγγλων ότι τα βόρεια σύνορα της χώρας θα διασφαλισθούν (Ραφαήλ A.Π. 1062, 17 Φεβρουαρίου 1945) και η πληροφορία (του ιδίου ξανά) μέσω τουρκικού ΥΠΕΞ ότι ο Στάλιν απέφυγε να δώσει αρωγή στο KKE, είναι γεγονός που εξηγεί τη μετέπειτα διαλλακτική στάση του Κόμματος. Το αυτό επιβεβαιώνει και ο Αγνίδης από το Λονδίνο: «Υφυπουργός εξήρε την μέχρι τούδε εκδηλωθείσαν ειλικρινή (loyal) στάσιν του Στρατάρχου Στάλιν εις το ελληνικό ζήτημα χάριν εις την οποίαν οι ιθύνοντες του EAM εθεώρησαν την παράτασιν του εμφυλίου σπαραγμού ως ασύμφορον και ματαίαν από ιδικής των απόψεως…» (A.Π. 819, 9 Φεβρουαρίου 1945).
Στον τουρκικό Τύπο απαγορεύεται να αναφέρεται στη Γιάλτα. Κάποιοι δημοσιογράφοι έχουν ήδη αρχίσει να παίζουν με τη λέξη Γιάλτα αφού γιαλμάστα τουρκικά σημαίνει ψέμα. Μόλις στις 17 Φεβρουαρίου θα εμφανισθούν υποβολιμαία τα πρώτα ευνοϊκά υπέρ της Διασκέψεως δημοσιεύματα «παρά ταύτα και εν αναμονή στενότερης μετά Αγγλων επαφής εθεωρήθη απαραίτητον διά λόγους πολιτικούς όπως υπογραμμισθή και εν Τουρκία η επιτυχία της Κριμαίας» γράφει ο Ραφαήλ (A.Π. 1100, Φεβρουαρίου 1945).
* Οι γείτονες καραδοκούν
Ο Στάλιν σε όλη τη διάρκεια της Γιάλτας και μετά από αυτήν κατάφερνε να φαίνεται συνεργάσιμος ακόμη και όταν διαφωνούσε. Ετσι, ενώ είχε υποσχεθεί να μην αναμιχθεί στα ελληνικά πράγματα, κι αυτό έκανε αφήνοντας το KKE στο έλεος των αντιπάλων του, προωθούσε ύπουλα την ιδέα της «Βαλκανικής Ομοσπονδίας» που αποσκοπούσε στην ένωση των Σλάβων, τη χειρότερη ίσως απειλή τότε για την Ελλάδα, γνωστού όντος του προαιώνιου πόθου των Βουλγάρων για έξοδό τους στο Αιγαίο.
H πρόσκληση του Ντε Γκωλ στη συνδιάσκεψη των τριών «ήτις ηυχαρίστησεν αντιπροσώπους μικρών κρατών θεωρείται επιτυχία ρωσική διότι εγένετο κατόπιν επιμονής Σοβιετικής Κυβερνήσεως…» έγραφε σε κρυπτοτηλεγράφημά του στις 12 Φεβρουαρίου 1945, ώρα 20.25, ο Πολίτης από τη Μόσχα. «Είναι βέβαιον εν τούτοις ότι Αμερικανοί λάβουν ως αντάλλαγμα ετέρας ικανοποιήσεις» συμπληρώνει αφήνοντας να εννοηθεί η εξασφάλιση εισόδου της Ρωσίας στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας.
H «Liberation», που βρίσκεται κατά τον έλληνα πρεσβευτή στο Παρίσι M. Κοσμετάτο (κρυπτό A.Π. 888, 11 Φεβρουαρίου) σε στενή επαφή με την εκεί βουλγαρική πρεσβεία, εξαπολύει διθυράμβους. Στην Ελλάδα αρχίζουν επιτέλους να ανησυχούν. Ο Αγνίδης συντάσσει υπόμνημα προς το Foreign Office και αναφέρεται στους κινδύνους αυτής της προσέγγισης.
H επίσκεψη Τσόρτσιλ στην Αθήνα σώζει την κατάσταση. Οπως έγραφε στις 17 Φεβρουαρίου 1945 ο Ραφαήλ από την Αγκυρα, η επίσκεψη αυτή «ερμηνεύεται ενταύθα ως σημαίνουσα πλήρη αναγνώρισιν εν Κριμαία αγγλικών απόψεων καθόσον αφορά Ελλάδα εγγύησιν ακεραιότητας βορείων αυτής συνόρων και συνεπώς κατευνάζει ανησυχία νέας εμμέσου Σλαυϊκής προσπάθειας καθόδου Αιγαίον» (A.Π. 1062)
H ΩΜΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΤΡΟΥΜΑΝ «Οι Ρώσοι ας πάνε στον διάβολο»!
Το μέγα και ακανθώδες ζήτημα στη Γιάλτα δεν ήταν η Γιουγκοσλαβία και ο Τίτο, αλλά το πολωνικό. Ο διαμελισμός της Πολωνίας ανησυχούσε τους Συμμάχους και δημιουργούσε μεγάλη αναστάτωση στους Πολωνούς της Αμερικής. Ο Στάλιν για να δικαιολογήσει τον σοβιετικό επεκτατισμό στα ανατολικά κράτη έδειχνε στον χάρτη την Πολωνία κι έλεγε: «Δυο φορές πέρασαν τα τελευταία 30 χρόνια οι εχθροί μας οι Γερμανοί αυτόν τον διάδρομο. Για το συμφέρον της Ρωσίας θα πρέπει η Πολωνία να είναι ισχυρή και η κυβέρνηση φιλική». Ενώ όμως συμφώνησε για ελεύθερες εκλογές στη χώρα, δεν επέτρεψε τη συμμετοχή των εξόριστων Πολωνών του Λονδίνου.
Στις 12 Απριλίου 1945 ο Ρούζβελτ πεθαίνει. Τον διαδέχεται ο Τρούμαν που υποδέχεται στις 23 του ίδιου μήνα τον Μολότοφ στον Λευκό Οίκο, έξαλλος, με μια καθ’ όλα μη διπλωματική συμπεριφορά. Κατά τον αμερικανό σχολιαστή Ντριού Πίρσον ο Μολότοφ «είχε ακούσει τον μουλαρά από το Μιζούρι» και ο διπλωμάτης Τσαρλς Μπόλεν που εκτελούσε χρέη διερμηνέα έμεινε εμβρόντητος λέγοντας πως ουδέποτε είχε ακούσει να επιπλήττεται έτσι ανώτερος επίσημος. «Ποτέ δεν μου μίλησαν έτσι στη ζωή μου» ψέλλισε ο Μολότοφ ενθυμούμενος πόσο δίκιο είχε ο Στάλιν που δεν τον άφηνε να πάει στο Σαν Φρανσίσκο για την ιδρυτική συνεδρίαση των Ηνωμένων Εθνών αλλά επέμενε να πάει κάποιος άλλος, ίσως ακόμα και ο ρώσος πρεσβευτής στην Ουάσιγκτον.
«Τηρήστε τις συμφωνίες σας» του απάντησε ο Τρούμαν «και δεν θα σας ξαναμιλήσουν με τέτοιο τρόπο!». Ο Τρούμαν θα εγκαταλείψει την πολιτική του μονόδρομου στις συμφωνίες του με τη Σοβιετική Ενωση, θα υιοθετήσει τη σκληρή γραμμή του αμερικανού πρεσβευτή στη Μόσχα Χάριμαν και του δημοκράτη γερουσιαστή Βάτενμπεργκ που απεδείχθη μετά την πύρινη ομιλία του (10 Φεβρουαρίου 1945) στο Κογκρέσο πιο δεξιός και από τους Ρεπουμπλικανούς και θα πει το περίφημο: «Ή τώρα ή ποτέ, κι αν δεν θέλουν οι Ρώσοι, ας πάνε στον διάβολο!» (Κόρντελ Χαλ, «Απομνημονεύματα» 1948).
Αλήθεια ή ψέματα, η μεγαλύτερη απώλεια του Ψυχρού Πολέμου για τους Αμερικανούς ήταν ίσως η ιδέα της Ιστορίας…
H κυρία Φωτεινή Τομαή είναι προϊσταμένη της Υπηρεσίας Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου στο ΥΠΕΞ.
