PLUS
Οι περισσότεροι εξ ημών μεγαλώσαμε με μία φράση πολύ οικεία: ότι η Βαλκανική «μυρίζει μπαρούτι», που διαχρονικά είναι μια παλιά ιστορία που σέρνει πίσω της δύο Βαλκανικούς και έναν Παγκόσμιο Πόλεμο.
Του Νίκου Βασιλειάδη
Και ο εθνικισμός, η «σταθερή κληρονομιά» της Γαλλικής Επανάστασης και η βασική κινητήριος δύναμη της διαδικασίας σύστασης και οικοδόμησης των εθνών-κρατών είναι η αιτία για τον ορισμό των Βαλκανίων ως «πυριτιδαποθήκης της Ευρώπης». Μιας περιοχής που, σύμφωνα με τον Μπίσμαρκ, τον «μαέστρο» της γερμανικής ενοποίησης που φαίνεται να είχε αντιληφθεί πλήρως τον παλμό της κατάστασης, «εάν υπάρξει ποτέ άλλος ένας πόλεμος στην Ευρώπη, θα προκύψει από κάποιο καταραμένα ανόητο πράγμα στα Βαλκάνια».
Πράγματι, πού αλλού στην Ευρώπη, εκτός από τα Βαλκάνια –που «παράγουν περισσότερη Ιστορία από αυτήν που μπορούν να καταναλώσουν», σύμφωνα με τον Τσόρτσιλ– θα μπορούσε να εντοπιστεί τότε μια παραφουσκωμένη «πυριτιδαποθήκη» έτοιμη να εκραγεί με την πρώτη μεταφορική σπίθα; Το ξέσπασμα των Βαλκανικών Πολέμων και του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου επιβεβαιώνουν πλήρως τα λεγόμενά τους.
Η περιοχή αποτελεί αέναα ιδιαίτερη περίπτωση σε ευρωπαϊκό ή και παγκόσμιο επίπεδο. Ούσα τοποθετημένη ακριβώς στα «προπύλαια» μεταξύ Ανατολής και Δύσης, διαρκώς ταλαντεύεται ανάμεσα στο «ταμπεραμέντο» της πρώτης και τον «πολιτισμό» της δεύτερης, φέροντας στο αίμα της τα κατάλοιπα της –επί χονδρικά μισής χιλιετίας– οθωμανικής κυριαρχίας στα (πλέον) ευρωπαϊκά κράτη.
Θέτοντας τις διαφορές τους, έστω και προσωρινά, στην άκρη, τα πρώην υποτελή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κράτη κατόρθωσαν να εδραιώσουν την αυτονομία τους και να μοιραστούν εδάφη, τα οποία διεκδικούσαν σε βάθος χρόνου με κύριο γνώμονα την προσεκτικά διατηρημένη εθνική ταυτότητα.
Και εδώ ακριβώς, όμως, εντοπίζεται κι η… άλλη πλευρά του νομίσματος. Πώς, δηλαδή, μπορούν να εξισορροπηθούν και συνάμα να ικανοποιηθούν τα τόσο άκαμπτα και αντιφατικά ιδεώδη που το κάθε βαλκανικό κράτος έχει καλλιεργήσει για τον εαυτό του;
Στη Μιτρόβιτσα (την αυτόνομη βόρεια επαρχία του Κοσσυφοπεδίου) οι συγκρούσεις των Σέρβων με την αστυνομία είναι καθημερινές. Ο Ράμα ονειρεύεται την ενσωμάτωση του Κοσσυφοπεδίου και των περιοχών της Βαλκανικής όπου κατοικούν Αλβανοί (Μαυροβούνιο, Νότια Σερβία, Βόρεια Μακεδονία). Από την άλλη, οι Σέρβοι της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ζητούν την ένωσή τους με τη Σερβία. Το ίδιο επιθυμούν και οι Σέρβοι της Κράινα στην Κροατία, ενώ οι Βούλγαροι αρνούνται ακόμα να αναγνωρίσουν τα Σκόπια ως Βόρεια Μακεδονία, ελπίζοντας στην αποσταθεροποίησή τους.
Οράματα
Τα οράματα της Βουλγαρίας της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, της Μεγάλης Αλβανίας, η Μεγάλη Σερβία, η ελληνική Μεγάλη Ιδέα δεν έχουν ξεπεραστεί απόλυτα και έχουν κλειδωθεί σε κάποιο ντουλάπι του παρελθόντος, αλλά ακόμη και σήμερα επανέρχονται σποραδικά να υπενθυμίσουν πως, στις διεθνείς σχέσεις, η γειτνίαση συχνά μπορεί και να συνεπάγεται εχθρικά αισθήματα.
Κατά τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους, τα κράτη των Βαλκανίων πρωταγωνίστησαν χάρη στα έντονα εθνικά αισθήματα των πληθυσμών τους, αποκτώντας μια μαχητική υστεροφημία η οποία ενίσχυσε περισσότερο τα οράματα αυτά, ιδίως για τις μετέπειτα γενιές, σε μια σχέση αλληλοτροφοδοτούμενη. Το κομμουνιστικό «διάλειμμα» που βίωσε η βαλκανική πλειονότητα δεν μπόρεσε να τα καταλαγιάσει, παρά αντίθετα, αν μη τι άλλο, αυτά συνέβαλαν και στην πτώση των εκάστοτε «κόκκινων» καθεστώτων.
Και εδώ έρχονται τα γεγονότα της διάσπασης της τότε Γιουγκοσλαβίας με τις φρικαλεότητες που ακολούθησαν, σχεδόν όλες βασισμένες εν μέρει και σε στυγνές εθνικιστικές πεποιθήσεις. Εγκλήματα πολέμου που μας υπενθυμίζουν τι συμβαίνει όταν το «τέρας» του εθνικισμού αφήνεται να αλωνίζει ανεξέλεγκτο.
Η μετέπειτα προσάρτηση των Βαλκανίων στην παγκόσμια δυτική σφαίρα επιρροής κατεύνασε κάπως αυτά τα ατίθασα εθνικά πνεύματα, χωρίς αυτό, όμως, να σημαίνει πως οι επίπονες «ουλές» έχουν πάψει να υφίστανται.
Κάπως έτσι σήμερα μπορούν να γίνουν αβίαστα αντιληπτές οι εστίες διχόνοιας στην περιοχή. Τον τίτλο του μεγαλύτερου «μήλου της έριδος» παίρνει η ευρύτερη οντότητα της Μακεδονίας, η ευρύτερη ιστορικά αναγνωρισμένη περιοχή που περιλαμβάνει το κράτος παλαιότερα γνωστό ως ΠΓΔΜ, τα νότια της Σερβίας, τα ανατολικά της Αλβανίας, τα δυτικά της Βουλγαρίας και, φυσικά, την ομώνυμη περιφέρεια στη Βόρεια Ελλάδα.
Η ύπαρξη του επισήμως ονομαζόμενου κράτους της «Βόρειας Μακεδονίας», η οποία αμφισβητείται από σεβαστή μερίδα του ελληνικού και του βουλγαρικού πληθυσμού, αποτελώντας ως γνωστόν αιτία πολυετούς ρήξης της Αθήνας με τα Σκόπια, σε σημείο που η συγκατάθεση της πρώτης για την τωρινή ονομασία να θεωρηθεί μέχρι και «εθνική προδοσία», φέρνει έναν νέο γύρο εθνικιστικών συγκρούσεων από τη νέα πρόεδρο της Βόρειας Μακεδονίας, που, αμφισβητώντας την εφαρμογή της Συμφωνίας των Πρεσπών προκειμένου να εμφανισθεί συνεπής με την ιδεοληπτική προσέγγιση και ταύτιση με τον «Μακεδονισμό», οδηγεί τελικά τη χώρα σε επικίνδυνο αδιέξοδο, σε σύγκρουση με τη Δύση και τους γείτονες και υποδαυλίζει συγχρόνως την εθνοτική αντιπαράθεση με το αλβανικό στοιχείο, η οποία είχε σχεδόν ξεπερασθεί.
Όχι πως λείπουν βέβαια και άλλες, παρόμοιου χαρακτήρα, αψιμαχίες. Η Σερβία, λόγου χάρη, δίνει τον πρώτο λόγο στην αμφισβήτηση της ύπαρξης τόσο του κρατιδίου του Κοσόβου όσο και ουσιαστικά του μισού κράτους της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης.
Αντίστοιχα, η Αλβανία έχει ανάλογες βλέψεις αναφορικά με την περιοχή του Κοσσυφοπεδίου, ενώ συνεχίζει να προκαλεί την Ελλάδα με τα όσα αφορούν τη Βόρεια Ήπειρο ανακινώντας (μέσα σε ελληνικό έδαφος) διά του πρωθυπουργού της το θέμα το Τσάμηδων, για να στηρίξει διεκδικήσεις της έναντι της Ελλάδας (επιστροφή περιουσιών και αποζημιώσεις), αλλά και ως αντίβαρο στην ελληνική εθνική μειονότητα.
Η Τουρκία, ως σημερινή έκφανση του οθωμανικού κράτους, διατηρεί σχέσεις με όλους σχεδόν τους «πλησίον» της, και η «μακρά χειρ» της Άγκυρας στα Βαλκάνια δείχνει να αποδίδει καρπούς στην Αλβανία, στο Κόσοβο, στη Βόρεια Μακεδονία και στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, όπου οι εκεί μουσουλμάνοι ζητούν την τουρκική προστασία.
Μια προσεκτική ματιά στο θέμα των κεντροδυτικών Βαλκανίων, με αφορμή την αναζωπύρωση των εθνικιστικών οραμάτων, όπως διαφαίνεται στον ορίζοντα προοιωνίζεται τη δημιουργία ενός μουσουλμανικού τόξου στα βόρεια σύνορά μας το οποίο κινείται συνεργατικά με το «Μακεδονικό», για την ακρίβεια με τις φαντασιώσεις των Σκοπίων για απελευθέρωση των «σκλαβωμένων αδελφών» στην Ελλάδα! Ας μην ξεχνάμε, Τούρκοι εκπαιδεύουν τις αλβανικές ένοπλες δυνάμεις και εν μέρει τις ένοπλες δυνάμεις της Βόρειας Μακεδονίας. Τα δεδομένα σκιαγραφούν ανεπιφύλακτα την αναζωπύρωση του εθνικισμού στα Βαλκάνια με χορηγό την Τουρκία. Διαμορφώνεται μια κατάσταση εκρηκτική, η οποία επιβαρύνεται περαιτέρω με την επικράτηση του εθνικιστικού VMRO στα Σκόπια.
Νέες πληγές
Πού οδηγούμαστε λοιπόν; Κοινή διαπίστωση τόσο του ΝΑΤΟ όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που φιλοδοξούν να αγκαλιάσουν τη Βαλκανική στο σύνολό της, είναι πως, αν τα «φαντάσματα» του παρελθόντος ζωντανέψουν ξανά, δεν θα επιτρέψουν ποτέ την πλήρη ειρήνευση, τη γαλήνη και την εγκαθίδρυση μιας εντελώς ομαλής διεθνικής συνεργασίας στην περιοχή.
Στα Βαλκάνια, οι οδυνηρές αναμνήσεις προκαλούν τον εθνικισμό ως φυσική άμυνα στο πολυπαθές παρελθόν. Αυτός, όμως, εύκολα μπορεί να ανοίξει νέες πληγές στο όνομα των αντιποίνων για τις παλιές, δημιουργώντας έναν βασανιστικό φαύλο κύκλο.
Για πολλά χρόνια η παγκοσμιοποίηση είχε πετύχει να ανοίξει σύνορα και να προσφέρει ανάπτυξη και ευημερία σε πολλές φτωχές περιοχές της Γης. Είχε κατορθώσει έτσι, παρά τα προβλήματα, κυρίως ισότητας, που κατά περιοχές δημιουργήθηκαν, να προσφέρει αισιοδοξία κι ελπίδα. Τώρα γίνεται προσπάθεια ο κόσμος να ξανακλείσει. Ελπίζουμε, χωρίς επιτυχία.
