«∆ιόδια» στα στενά, ο κρυφός πόθος Ερντογάν

13/04/2021 10:37

Πριν αλέκτορα φωνήσαι, τρις ο πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ξαναχτύπησε. Αυτή τη φορά θέτει υπό αμφισβήτηση μία ακόμη ∆ιεθνή Συμφωνία που έχει
υπογράψει η Τουρκία, τη Συνθήκη του Μοντρέ ή Συνθήκη για το καθεστώς των Στενών
(Montreux Convention Regarding the Regime of theTurkish Straits- τουρκικά: Montrö
Bogazlar Sözlesmesi) η οποία αφορά στο καθεστώς των Στενών του Βοσπόρου και των
∆αρδανελίων.

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ

Η σύμβαση

Η συμφωνία, η οποία υπογράφηκε το 1936, παραχωρεί τον έλεγχο των Στενών του
Βοσπόρου και των ∆αρδανελίων στην Τουρκία και ρυθμίζει την στρατιωτική δραστηριότητα
στην περιοχή. Η σύμβαση παραχωρεί στη Τουρκία τον πλήρη έλεγχο των Στενών και
εγγυάται την ελεύθερη ναυσιπλοΐα από τα μη στρατιωτικά πλοία σε καιρό ειρήνης. Τα
Συμβαλλόμενα Μέρη της συνθήκης (Κράτη Μαύρης Θάλασσας: Βουλγαρία, Ρουμανία,
Σοβιετική Ένωση, Τουρκία, Αυστραλία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Αγγλία, Γιουγκοσλαβία)
αναγνωρίζουν και επιβεβαιώνουν την αρχή της ελεύθερης διέλευσης και ναυσιπλοΐας δια
θαλάσσης στα Στενά: «Εν καιρώ ειρήνης, τα εμπορικά πλοία θα απολαμβάνουν πλήρη
ελευθερία διέλευσης και ναυσιπλοΐας στα Στενά, με τη μέρα και τη νύχτα, κάτω από
οποιαδήποτε σημαία με οποιοδήποτε είδος φορτίου».

Η σύμβαση επιτρέπει στην Τουρκία τη στρατιωτικοποίηση των Στενών. Επιτρέπει τη
διέλευση πολεμικών πλοίων των παρευξείνιων χωρών με ειδοποίηση μιας εβδομάδας και
υπό κάποιους όρους εκτοπίσματος, μεγέθους, οπλισμού. Περιορίζει σημαντικά το πέρασμα
των πολεμικών πλοίων που δεν ανήκουν σε κράτη της Μαύρης Θάλασσας (προειδοποίηση
διέλευσης, όριο εκτοπίσματος πλοίων, περιορισμός οπλισμού, μη διέλευση αεροπλανοφόρων κλπ).

Οι όροι της σύμβασης αποτέλεσαν πηγή διαμάχης για χρόνια, κυρίως όσον αφορά τη
διέλευση πολεμικών σκαφών της Σοβιετικής Ένωσης από τα Στενά στη Μεσόγειο Θάλασσα.
Υπογράφηκε στις 20 Ιουλίου 1936 στην ελβετική πόλη Μοντρέ. Τέθηκε σε ισχύ στις 9
Νοεμβρίου και καταχωρήθηκε στην Κοινωνία των Εθνών στις 11 ∆εκεμβρίου 1936.
Ο λόγος που ο Ερντογάν «σπάει» τη ∆ιεθνή αυτή συνθήκη και προωθεί το έργο της
διώρυγας της Κωνσταντινούπολης είναι καθαρά οικονομικός – και σήμερα που η τουρκική
οικονομία βυθίζεται είναι επιτακτική ανάγκη η εύρεση εσόδων – και όπως ο ίδιος δήλωσε
«Στα Στενά με τη συνθήκη του Μοντρέ δεν έχουμε κανένα δικαίωμα και τα πλοία περνούν όπως θέλουν. ∆ηλαδή, χρησιμοποιούν τα Στενά και δεν κερδίζουμε τίποτα. Όμως με το
“Kanal Istanbul” (διώρυγα της Κωνσταντινούπολης) θα δημιουργηθούν δικαιώματα όπως
συμβαίνει και στη διώρυγα του Σουέζ. Θα το προχωρήσουμε το σχέδιο αυτό».
Η διώρυγα της Κωνσταντινούπολης που σχεδιάζει να κατασκευάσει το καθεστώς
Ερντογάν θα παρακάμπτει τα Στενά του Βοσπόρου στην πλευρά του ευρωπαϊκού τμήματος
της Τουρκίας και θα προσθέσει ακόμη μία θαλάσσια αρτηρία που θα ενώνει τον Εύξεινο
Πόντο με τη Θάλασσα του Μαρμαρά και κατ’ επέκταση την έξοδο στο Αιγαίο και τη
Μεσόγειο.

Αυτό το πολύ μεγάλο κατασκευαστικό έργο, θα είναι μάλλον η μεγαλύτερη υποδομή που
έχει οραματιστεί ο πρόεδρος Ερντογάν για τη χώρα του, και το έργο με το οποίο θα χαράξει
τις νέες διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στην ιδεολογία του νέο-οθωμανισμού και όσους
αντιτίθενται σε αυτήν, και θα αναβαθμίσει τον γεωπολιτικό ρόλο της Τουρκίας. Εδώ, όμως,
υπάρχει ένα «νομικό» αγκάθι στα σχέδια του Σουλτάνου.

Καθεστώς

Η υπό κατασκευή διώρυγα δεν επηρεάζει το καθεστώς της Συνθήκης του Μοντρέ, που
διέπει τα Στενά του Βοσπόρου και των ∆αρδανελίων, ούτε και διαμορφώνει ένα νέο
καθεστώς ναυσιπλοΐας, αφού εκ των πραγμάτων δεν είναι δυνατή η παράκαμψη των
∆αρδανελίων. Συνεπώς, όποιο πλοίο θα εκτελεί διέλευση μέσω της νέας διώρυγας,
σύμφωνα με το ∆ιεθνές Ναυτικό ∆ίκαιο θα υπόκειται στο ρυθμιστικό πλαίσιο της Συνθήκης
του Μοντρέ, όταν θα εισέρχεται στη θάλασσα του Μαρμαρά και στη συνέχεια στα
∆αρδανέλια.

Έτσι, λοιπόν, παρά την πεποίθηση που εξέφρασε ο πρόεδρος Ερντογάν, δεν είναι
καθόλου σίγουρο, ότι η νέα διώρυγα θα εκφεύγει από τις ρυθμίσεις του καθεστώτος του
Μοντρέ εκτός και αν η Τουρκία καταγγείλει τη Συνθήκη του Μοντρέ, και με δεδομένο ότι
δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος στη Σύμβαση για το ∆ίκαιο της Θάλασσας, επιχειρήσει να
επιβάλει τους δικούς της όρους, αυξάνοντας κατακόρυφα τη γεωπολιτική αξία των Στενών.
Πράγμα που δεν είναι δύσκολο να κάνει αφού από το 2018 ο Ερντογάν με προεδρικό
διάταγμα ανέθεσε στον εαυτό του τη δυνατότητα καταγγελίας και συνεπώς τερματισμού
των ∆ιεθνών Συνθηκών στις οποίες είναι συμβαλλόμενο μέρος η Τουρκία και η πρόσφατη
καταγγελία της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης για την Πρόληψη και Καταπολέμηση της
Βίας κατά των Γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας ήταν η «πρόβα τζενεράλε» αυτής
της υπερεξουσίας που έδωσε στον… εαυτό του.

Η απόφαση αυτή του Ερντογάν, όμως, που ευελπιστεί πως όπως συνέβη με τη νέα
διώρυγα του Σουέζ, η καταβολή τελών διέλευσης από τα διερχόμενα πλοία θα συμβάλει
στην αναζωογόνηση της πολύπαθης τουρκικής οικονομίας, όπως είναι φυσικό θα ανοίξει
τη συζήτηση για την αναθεώρηση του καθεστώτος του Μοντρέ από τα άμεσα
ενδιαφερόμενα ισχυρά κράτη, πλήττοντας έτσι την τουρκική κυριαρχία στα Στενά και αυτή
είναι μια σημαντική παράμετρος την οποία έσπευσαν να επισημάνουν την προηγούμενη
εβδομάδα 126 αφυπηρετήσαντες Τούρκοι διπλωμάτες αλλά και οι απόστρατοι ναύαρχοι
του τουρκικού Πολεμικού Ναυτικού με την ανάρτηση ξημερώματα της περασμένης
Κυριακής ανοιχτής επιστολής προς την κυβέρνηση Ερντογάν.

Αυτό που ισχύει και που γνωρίζει πολύ καλά ο Ερντογάν είναι πως το καθεστώς της
ναυσιπλοΐας στα στενά του Βόσπορου και των ∆αρδανελίων αποτελεί αντικείμενο υψίστης
σημασίας όχι μόνο για την πρόσβαση του ρωσικού στόλου στη Μεσόγειο αλλά και για την
ευρωατλαντική συμμαχία στη Μαύρη Θάλασσα σε μια περίοδο μάλιστα νέων εντάσεων στις σχέσεις Ρωσίας-Ουκρανίας, στις οποίες οι Αμερικανοί παρεμβαίνουν στέλνοντας στο
Κιέβο μηνύματα ενεργού συμπαράστασης.

Κάθοδος

Στη νέα διώρυγα η οποία δεν θα εμπίπτει στους περιορισμούς της Συνθήκης του Μοντρέ
θα πάψουν να ισχύουν οι περιορισμοί στο εκτόπισμα των πολεμικών πλοίων από και προς
τη Μαύρη Θάλασσα. Εάν συμβεί αυτό, θα αποτελέσει διπλωματικό «χαρτί» στα χέρια του
Τούρκου προέδρου έναντι και της Ρωσίας και των ΗΠΑ. Θεωρητικά ανοίγει τον δρόμο
ακόμα και για τη μετάβαση αεροπλανοφόρων στη Μαύρη Θάλασσα, κυρίως όμως θα
διευκόλυνε την κάθοδο ρωσικών πολεμικών πλοίων στα «θερμά ύδατα» της Μεσογείου.
Κάθε ενδεχόμενο, λοιπόν, που θα επιφέρει μεταβολή του καθεστώτος της Συνθήκης του
Μοντρέ αποτελεί για την Τουρκία και για τον Ερντογάν έναν ακόμα διαπραγματευτικό
μοχλό προς όλες τις κατευθύνσεις, δεδομένου ότι προβάλει τον καθοριστικό της ρόλο στον
έλεγχο των στρατηγικής σημασίας Στενών.

Panoramic view of Golden Horn from Galata tower, Istanbul, Turkey

Ζητά τη υποστήριξη της Ευρώπης ο «σουλτάνος», μετά την κίνηση των ναυάρχων

Η εναντίωση στην αναθεώρηση της Συνθήκης του Μοντρέ, που οι 104 ναύαρχοι εξέφρασαν στην ανοιχτή τους επιστολή δίνει ένα ακόμη όπλο στην φαρέτρα του «σουλτάνου» για ξεκαθάρισμα στο εσωτερικό του μέτωπο με τους Κεμαλιστές, καθώς η αναφορά των ναυάρχων στις προσπάθειες του καθεστώτος Ερντογάν να ισλαμοποιήσει τον στρατό επιτρέποντας την εισαγωγή σκληροπυρηνικών Σουνιτών μουσουλμάνων φοιτητών στις στρατιωτικές δομές είναι αυτή που ίσως περισσότερο και από την οικονομική κρίση θα
καθορίσει την τύχη του σημερινού προέδρου της Τουρκίας στις επόμενες εκλογές.

Απόπειρα

Ο Ερντογάν, ο οποίος ως ικανός πολιτικός, θα τη χρησιμοποιήσει ως «Δώρο από τον
Θεό» ώστε να ενισχύσει τη θέση του και «λευκή επιταγή» για να συνεχίσει να διαμορφώνει
τις τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις όπως τις θέλει. Θα εκμεταλλευτεί αυτήν τη σημείωση των
απόστρατων αξιωματικών για εισβολή διαφόρων θρησκευτικών ταγμάτων στις τάξεις του
τουρκικού στρατεύματος που παραβιάζει το άβατο του κεμαλισμού προβάλλοντάς την ως
απόπειρα πραξικοπήματος και θέτοντας τον εαυτό του ως εγγυητή της σταθερότητας και
της «δημοκρατίας» στην Τουρκία σε μια κρίσιμη περίοδο που δέχεται επικρίσεις από την
Δύση για τα ανθρώπινα δικαιώματα, επαναλαμβάνοντας την επιχείρηση συσπείρωσης του
εκλογικού σώματος κατά το επιτυχημένο πρότυπο που είχε ακολουθήσει μετά την
απόπειρα πραξικοπήματος του 2016.

Όπως δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αξιοποίησε στο έπακρο αυτό το γεγονός στη συνάντησή του με την Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν και τον Σαρλ Μισέλ στην Άγκυρα παρουσιάζοντας εαυτόν ως εγγυητή των πολιτικών ελευθεριών και της δημοκρατικής νομιμότητας που χρειάζεται τη στήριξη των ευρωπαϊκών θεσμών έναντι των εσωτερικών εχθρών που επιβουλεύονται το δημοκρατικό πολίτευμα στην Τουρκία.